Những giả thuyết ngây thơ

Các nhà đầu tư thế giới thường nghĩ về Việt Nam như một quốc
gia trẻ trung, đang lên và chứa nhiều tiềm năng nhất trong số các thị
trường mới nổi. Họ ấn tượng với con số tăng trưởng về dân số, về sự kiện
là 58% người VN dưới tuổi 25, và theo nhãn quan của người Âu Mỹ, đây là
phân khúc sáng tạo và cầu tiến nhất của bất cứ xã hội nào. Họ tìm đến
VN mong những đột phá kỳ diệu và một vận hành năng động kiểu thung lũng
Silicon (trung tâm IT của Mỹ ở phía nam San Francisco). Sau vài năm tung
tiền mua tiềm năng và cơ hội, họ thường thất vọng và âm thầm bỏ đi. Tại
sao?


Họ đã không lầm về những số liệu tạo nên hình ảnh đó.
Tuy nhiên, sự phân tích và biện giải về logic của họ vướng phải vài giả
thuyết và tiền đề không chính xác. Một người có số tuổi còn trẻ không
có nghĩa là sự suy nghĩ và vận hành của người đó cũng phải trẻ trung như số tuổi, nhất là khi họ lớn lên trong một xã hội khép kín, ít tiếp xúc với thế giới.

Tôi còn nhớ một đai gia IT nổi tiếng cũng đã từng kết luân trong một
buổi hội thảo về kinh tế là số người sử dụng điện thoại di động ở VN đã
tăng trưởng ấn tượng 36% mỗi năm trong 5 năm qua và lên đến 68 triệu
người hay khoảng 80% dân số. Kết luận của anh chuyên gia trẻ này là
tương lai về công nghệ thông tin của VN phải sáng ngời và sẽ vượt trội
các nước như Trung Quốc, Ấn Độ, Philippines...

Đây là những kết luận ngây thơ về thực tại của xã hội. Một người trẻ
suốt ngày la cà quán cà phê hay quán nhậu sẽ không đóng góp gì về sáng
tạo hay năng động; cũng như vài ba anh chị nông dân với điện thoai cầm
tay không thay đổi gì về cục diện của nông thôn ngày nay (nông dân vẫn
chiếm đến 64% của dân số xứ này).

Tôi thích câu nói (không biết của ai): Tất cả bắt đầu bằng suy nghĩ
(tư duy). Suy nghĩ tạo nên hành động, hành động liên tục biến thành thói
quen và thói quen tạo nên định mệnh. Định mệnh của cá nhân phát sinh từ
tư duy cá nhân, định mệnh tập thể đúc kết bởi suy nghĩ của tập thể.

Tư duy, thói quen và định mệnh

Quên đi góc nhìn cá nhân, hãy tự suy nghĩ về tư duy thời thượng của
xã hội này và từ đó, ta có thể nhận thức được những hành xử và thói quen
của người dân VN. Bắt đầu từ tầng cấp lãnh đạo về kinh tế, giáo dục và
xã hội đến lớp người dân kém may mắn đang bị cơn lũ của thời thế cuốn
trôi; tôi không nghĩ là một ai có thể lạc quan và thỏa mãn với sự khám
phá.

Một góc thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh minh họa: ashui

Những thói quen xấu về chụp giựt, tham lam, mánh mung, dối trá, liều
lĩnh, sĩ diện... vẫn nhiều gấp chục lần các hành xử đạo đức, cẩn trọng,
trách nhiệm, danh dự và hy sinh. Dĩ nhiên, đây là một nhận định chủ
quan, sau một lục lọi rất phiến diện trên báo chí, truyền hình và diễn
đàn Internet. Nhưng tôi nghĩ là rất nhiều người VN sẽ đồng ý với nhận
định này.

Tôi nghĩ lý do chính yếu của những thói quen tệ hại này là bắt nguồn
từ một tư duy già cỗi, nông cạn và nhiều mặc cảm. Tôi có cảm giác là
ngay cả những bạn trẻ doanh nhân và sinh viên mà tôi thường tiếp xúc vẫn
còn sống trong một thời đại cách đây 100 năm, dưới thời Pháp thuộc.
Thực tình, nhiều bậc trí giả đã lo ngại là so với thời cũ, chúng ta đã
đi thụt lùi về đạo đức xã hội và hành xử văn minh.

Tôi thường khuyên các bạn trẻ hãy đọc lại những tiểu thuyết của thời
Pháp thuộc trước 1945. Họ sẽ thấy đời sống và các vấn nạn của một nông
dân trong truyện của Sơn Nam vẫn không khác gì mấy so với một nông dân
qua lời kể của Nguyễn Ngọc Tư. Bâng khuâng và thách thức của những gia
đình trung lưu qua các câu chuyên của Khái Hưng rất gần gũi với những
mẫu chuyện ngắn của nhiều tác giả trẻ hiện nay. Ngay cả những tên trọc
phú, cơ hội và láu lỉnh trong tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng cũng mang
đậm nét hình ảnh của những Xuân Tóc Đỏ ngày nay trong xã hội.

Ôm lấy quá khứ ở thế kỷ 21

Tóm lại, tôi có cảm tưởng chúng ta vẫn sống và vẫn tranh đấu, suy
nghĩ trong môi trường cả 100 năm trước. Những mặc cảm thua kém với các
ông chủ da trắng vẫn ám ảnh các bạn trẻ ngày nay. Trong lãnh vực kinh
doanh, phần lớn các doanh nhân vẫn cho rằng bất động sản và khoáng sản
là căn bản của mọi tài sản. Sản xuất gia công và chế biến nông sản vẫn
chiếm một tỷ trọng rất lớn trong kim ngạch xuất khẩu. Một doanh nhân
Trung Quốc đã mỉa mai với tôi khi đến thăm một khu công nghiệp của VN,
"Họ đang cố học và làm những gì chúng tôi đang muốn quên".

Thủ đô Hà Nội. Ảnh minh họa: hoasenchaua.com

Tôi đang ở tuổi 66. May mắn cho tôi, nền kinh tế toàn cầu đã thay đổi
khác hẳn thời Pháp thuộc. Tôi không cần phải dùng tay chân để lao động,
cạnh tranh với tuổi trẻ. Kinh doanh bây giờ đòi hỏi một sáng tạo chỉ
đến từ trí tuệ và tư duy đổi mới. Thân thể tôi dù bị hao mòn (xương khớp
lỏng lẻo, tai mắt nhấp nhem..). nhưng trí óc tôi và tinh thần vẫn trẻ
hơn bao giờ hết. Thêm vào đó, nó không bị phân tâm bởi những hóc môn
(hormones) về đàn bà hay những thứ lăng nhăng khác như các bạn trẻ. Do
đó, hiệu năng và công suất của sự suy nghĩ trở nên bén nhậy hơn.

Người Mỹ có câu, "Những con chó già không bao giờ thay đổi" (old dogs
never change). Do đó, tôi thường không thích trò chuyện với những người
trên 40, nhất là những đại trí giả. Nhưng tôi thất vọng vô cùng khi về
lại VN và gặp toàn những ông cụ non mới trên 20 tuổi đời: Nhút nhát, cầu
an, thụ động, chỉ biết ăn nhậu, và đua đòi theo thời thế. Họ sống như
các ông già đã về hưu, họ nói năng như một con vẹt, lập đi lập lại những
giáo điều, khẩu hiệu đã hiện diện hơn trăm năm. Họ làm việc như một con
ngựa bị bịt kín đôi mắt để chỉ nhìn thấy con đường một chiều trước mắt.

Nhiều người đỗ lỗi cho những thế hệ trứơc và văn hóa gia đình đã kềm
kẹp và làm cho thế hệ trẻ này hay ỷ lại và hư hỏng. Cha mẹ vẫn giữ thói
quen sắp đặt và quyết định cho các con đã trưởng thành (ngay khi chúng
vào tuổi 30, 40..) về những cuộc hôn nhân, công việc làm, ngay cả nhà
cửa và cách sinh họat. Hậu quả là một thế hệ đáng lẽ phải tự lập và lo
tạo tương lai cho mình theo ý thích lại cúi đầu nghe và làm theo những
tư duy đã lỗi thời và tụt hậu.

Trong khi thế giới đang hồi sinh với thế hệ trẻ tự tin tràn đầy năng
lực cho những thử thách của thế kỷ 21, thì người trẻ VN đang lần mò
trong bóng tối của quá khứ. Tôi tự hỏi, sao quê hương mình ... già nua
nhanh như vậy? Những nhiệt huyết đam mê của tuổi thanh niên bây giờ chỉ
dành cho những trận đá bóng của Châu Âu? Tôi nhìn vào những nghèo khó
của dân mình so với láng giềng chỉ là một tình trạng tạm thời. Nhưng tôi
lo cho cái tư duy già cỗi của tuổi trẻ sẽ giữ chân VN thêm nhiều thập
niên nữa. Cái bẫy thu nhập trung bình to lớn và khó khăn hơn mọi ước
tính.